Reprodución
íntegra da transcrición da conversa mantida polos membros da "Asociación
Cultural Conversas" da Coruña con Don Salvador Ontiveros Álvarez. Como se
cita nos títulos de crédito ao final da transcrición, a conversa tivo lugar en
Pacios de Mondelo no ano 1998, actuando como contacto co entrevistado o
quirogués Rafael González.
No
seu día a gravación íntegra desta entrevista estivo colgada nun portal de
internet; na actualidade non resultou posible atopar nin a voz, nin a transcrición
das palabras de Salvador. Penso que é un mágoa que se perda no esquecemento a
traxectoria vital deste quirogués do Renacemento que naceu no derradeiro ano do
século XIX e desenvolveu as súas inquedanzas durante unha boa parte do século
XX.
Moitas
das súas ferramentas de traballo, enxeños e mesmo un dos seus vehículos, están
recuperados e expostos no Museo Etnográfico Municipal de Quiroga http://museoetnograficodequiroga.blogspot.com.es/, como parte da
memoria de todos.
Aproveitando a impresión que fixera daquela, e
coa autorización da súa filla Isabel; aquí tedes por escrito as palabras deste
home coñecido, benquerido e admirado por todos.
Don Salvador Ontiveros Álvarez
Carpinteiro
e moitas cousas máis. 1899-2002, Pacios de Mondelo. Quiroga. Lugo.
1.-Lenda
do Conde de Torres Novais
Irmao
do meu abuelo, que nacera en... nos Nobais, os Nobais, eso dos Nobais trae o
título dos Condes de Torre Nobais ¿non?, que alí ai un castillo en ruínas i así
nese castillo, pois dicíase que, abía un... un conde, que tiña unha... non sei
si x'a de ten óido, que tiña unha... unha filla moi guapa i había un suterráneo
desde o castillo, que pasaba o río Sil ó outro lado, ¿non?, e que... e que se
bían nese túnel, ela diste lado e el do outro e, io conto é que se enterou e
que lles cerrou as bocas e quedou o túnel cerrado.
Relatos
1.-Lenda
do Conde de Torres Nobais.
2.-Voulles
cerrar.
3.-Eseo
pásalle sempre.
4.-Teñoo
gardado aí.
5.-Tiña
o oficio de carpinteiro.
6.-O
primeiro coche.
7.-E
deume por facer un carro.
8.-Foi
un caso moi comentado.
9.-O
conto do criado.
10.-Ao
fin e ao cabo.
2.-Voulles
cerrar.
Eu
así entre oras nunca bou, tomei non i eso que nacín en Tribo, acórdome que na
casa, como era casa grande i antes as bodegas todas estaban debaixo dos pisos
das casas, abía un pedazo de cubas e tinos desos grandes, chismes que lebaban más
que todo este local, e dormíamos por arriba, aquel ruído ruuuu, parece que
estaba un..., e depós o olor aquil que solta o biño cuando está cocendo, aora
non, aora case as bodegas se fan á parte e más as que se fan, aora os pisos son
todos de cemento, pero os d'antes que eran de madeira, sempre ai filtraciós,
abía que dormir con todo aberto, [¿e botábanlle auga ó biño ou non botaban?] A
non, deso non, que ba, seacaso algún garrafón d'augardiente qu'eso bénlle ben.
[Empezou
traballando co cine mudo primeiro e despois co outro, cóntame algo deso].
Bueno, pois deso o que podo contar era o siguinte, que... cuando eu o puxen, xa
facía anos que o abía en Monforte ¿e?, abía unha... un, un local que se puxo...
non sei se ó pouco de nacer eu se debeu poñer e, que eran unhos alemanes e
tíñano elí no campo de San Antonio, despós puxérase outro elí no, na... na
ond'o Puente Nobo, que ai elí un puente romano i é un... de ferro, que lle
chaman o Puente Nobo, e despois os... o... estes que lle chamaban o
"Bragelate" os alemanes foi indo mal e trasladáronse p'ra Valladolid,
cerraron eí e marcharon p'ra Valladolid, inda era mudo, e a pé d'eí algúns xa
conocían porque aquí xente d'aquí, de Quiroga iba moito a Monforte, xa
primei... precisamente os estudiantes porque equí non abía clases entonces;
logo un... unha temporada cuando anduberon os meus pequenos, que anduberon na
clase biñeran un..., poñer eiquí unha sucursal desas de Monforte, pero tubérona
pouco tempo, porque beu poucos rapaces e entonces tuberon que cerrala e bolberon
p'ra Monforte e entonces pos xa coñecía moita xente, unos porque iban polos
fillos, os fillos que xa o bían elí e tal, pos, con xente ¿como non?, tomou
nada estraño [¿De que ano estamos falando?]. Tamos falando do ano binteseis.
[¿Acórdase
de algunha das películas que botou, así das primeiras, das mudas?]. Botei
moitas, pero acórdome de ben poucas, pero acórdome unha de Pole Negra (Pola
Negri) que se llamaba, unha artista tremenda, das de Charles Chaplin. Botei
moitas tamén, o gordo i o flaco, que, que, de... non se me acordan moitos
títulos ¿non?, pasan tantos, tanos, non nos quedan na cabeza, mas tiña... tiña
todos anotados, pero non sei onde botei esas... eses papeles, porque eu cada
película que poñía, poñíalle o nombre tal, o título, o día que puxera e... io
que día, e lebaba así un libro ¿non?
[Despois
pasou ao cine sonoro ¿á xente gustoulle...?]. Gustoulles, [¿Gustoulles?].
Claro, claro gustoulles si, porque oxe o... o mudo é moi esplicado ¿non?.
Porque é que be usté a imagen proa... como que sae daquil cuadro, despois
apagouse o cadro e sale a lectura ¿non?, entonces enterábase usté máis que
distoutras, porque distoutras abía moitas que, unhas xa porque teñen a
inscrición na misma bista i autras que, claro, fala...falaban ca, ca imagen,
que é como o sonoro ¿non?, i entonces a xente non lle sacaban tanto gusto, eso
dicíanmo, que lle sacaban máis rendimiento ás mudas qu'esas, porque si poñían
atención a unha cousa perdían a outra [¿...na sala...?]. Si, unha cousa
rústica, bancos corrientes ¿non?. Desos de madeira, igual no teatro, tiñan o
escenario, era unha abitación ¿non? que quedaba ó fin do local, e durante non
abía sesiós ou non abía cine ou tal, utilizá... utilizábase como unha sala de
juego ¿non?, onde xogaban elí os pribados, cerrábanse, tiña unha mapara que
cerraba e... e quedaban á... á parte. O cine podíase facer igual porque poñíase
a pantalla dediante da, deso ¿non? da sala esa do juego, pero as outras cousas
non, porque despós abía unos... unos caballetes i onhes tableiros, facíase a plataforma
i alí era onde traballaban as compañías, dos lados quedaban os uecos p'ra
bestirse os artistas e todo eso, elí non abía corriente ¿e?, eu traballei algo
con carburo, pero pouco ¿non?, osígeno
dese, de carburo con, ben sabe como é, que, que fa... oubo moito tempo eiquí,
que nas mismas casas abía instalacións de carburo, luz de carburo, unha luz moi
fina, moi limpia ¿non?, moi clara, parecida á... á florescente, moi parecida, e
entonces traballei algo con eso, pero non me gustaba por que era máis peligrosa,
e dispois no ano trece, esto xa fora antes ¿non?, puxeran aquí unha... unha
planta elétrica, aquí nunha ferrería que abía de, de... desas antiguas, desas
que traballaban con auga, que lebantaba o mazo co a presión da auga ¿non? e
machacaban ferro, bueno, e nesa misma baixada, nesaa... puxeron uha tubería e
compraron un alternador deses, unha turbina e... e daban moi pouca luz e
entonces claro, non alcanzaba, ben p'ra lámpara de... de preprolleción, porque
eu sempre... nunca usei os carbós porque consumía moito, e non abía corriente
pr'eles, e entonces balíame dos... dos dueños da... da central p'ra que me
puxesen doble fase ¿ti entendes o que é doble fase? [Sí, entendo] Entonces cas
dobles fases tiña luz suficiente, e ca lámpara, a lámpara non é nada peligrosa,
porque si a cinta, ben sabe usté que mentres está correndo, ten unha bentanilla
que abre automaticamente, parou de... de correr e cerra a ben... a bentanilla
automaticamente, pos ten outra pa cerrar tamén á mao ¿non?, a linterna i así
era como facía...
3.-Eso
pásalle sempre.
[Cando
era rapaz ¿rompíanse ou...?]. Non, eso pásalle sempre e... seguirá pasando
¿non?, [¿E eso podíase reparar?]. De momento non se pode reparar, porque eso
leba... leba tempo e ai qu'o facer moi matematicamente p'ra que coincidan os
cuadros, porque a película bai con cuadros como si foran os dedos bamos ba,
este con este..., e teñen que dar todos al mis..., si usté pega esta película
esí, xa perdeu a combinación porque a maquinaria da..., a cruz de malta que se
dice, ten un engranaje que, que dá... bai a saltos..., usté xa terá oído
traballar ba, bai: ta ta ta, cada bez, baixa unha imagen, un cuadro, e entonces
se ese, s'esa imagen, non bai posta no mismo cuadro, porque rompeulle a
pelícola por aquí, bueno pos usté corta iste cuadro i este e pon na xunta,
entonces fáltalle un cuadro á película, non se lle nota porque son repetidos
¿no? Pero pode dar un saltino, que se nota. O que se fai é desenbolbes unha
pouca cinta e enganchas abaixo, na bobina de abaixo, métese, engánchase ca
outra e dáselle unha bolda e ¡ala! xa anda andando outra bez, pos é rápido;
aora non rompen tanto porque aora son de plástico, a maior parte das películas,
i o celuloide era máis inflamable e además rompía máis porque nos... non
engranes dos rodillos ó tirar por ela, si iba floxa, baila, si bai moi
apretada, pos claro, padecen os engranes da película ¿non?, porque os... os
rodillos tiran, entonces ba... bai facendo unhas grietiñas, grietiñs asta que
claro, chega a estropearse, e... e tiña o inconveniente que cuando usté pasaba
una película e... e a marcaba, tiña que paga-los... desperfectos, ia a rebisión
e cargaban un metro, asegún, o daño que lebase, ou unha raidadura na imagen, a
primeira que pasei de colores fora Blancaniebes, que fora... era francesa, que
fora toda dibuxada a mao, ¿Non sei si usté estará enterado deso, non? que
traballaron moitos especialistas naquela película, gustara moito, aquela
película gustara moito, pero tamén me costara moito, non me acordo ahora, non
m'acordo desa... fora unha case das primeiras de color que pasara, e a xente
cuando biña alguna así de española, como barias que pasei da... da artista esa,
andaluza, Carmen Sevilla, pois gustaban moito ¿sabe? por el canto, por esas
cousas, pero sin embargo, tiñan máis fondo as extranxeiras, encontrábanlle máis
fondo, aora que eran más alegres as españols, porque en... naquela época eran
casi todas de canto, de tenores, de... de artistas destas, de, ... xa digo...
pois... gustaba, á xente gustáballe, o que era é que... qu'era una época que
abía poucos cuatos e a xente retraíase ¿non? Iban a Lugo pero...
[¿Cando
empezou o cine sonoro oubo que cambiar a maquinaria da...?] No, eu non ti...
tuben máis que facer, fíxeno todo eu ¿e?, que p'ra min non traballou ningún
mecánico neso ni... ningún técnico, oubo que compar un amplificador
primeramente, amplificador que se non, non faltaba, e... e o amplificador traía
o prebio p'ra película e máis traís o... o picup p'ra música ¿no? con disco,
tal, eso e, entonces eu acopleille, fixen o chasis eu incluso ¿no?, un trípode
de catros patas, cunha... cun centro p'ra poñer o amplificador, lebaba dúas
trabesas así, plegábase ¿non? era... articulao, e entonces metíalle o
amplificardor por baixo, baixaban os cables da... os do altaboz ó amplificador,
o da célula da película e despós tiña os mandos namais, a cabeza de sonido
compreina tamén, inda m'acordo da casa e da calle, compreina, era alemana, na
calle de... de Lope de Vega en Madrí, no número corenta e sete, Baxman, era
alemán o señor [¿De que anos estamos falando?]. Estamos falando do... do
corenta e tantos, porque o sonoro ben sabe que beu tarde, e aiquí eu collino
tamén tarde, que non o collín no momento que saliu.
[¿Como
arreglaba as aberías da...?]. Iba a Monforte que en Monforte abía dúas... dous
fulanos alí que traballaban neso, tiñan deso de radios e tiñan amplificadores,
traballaban eles neso e entonces conocían todo eso. E teño ido á Coruña tamén,
e mas lebei o aparato completo á Coruña, non si que abería tubera e fora a
Monforte e non ma, ... non ma puderan arreglare, entonces fun a... a Monfo... á
Coruña e recomendáronme a... ó cine Cuatro Caminos e abía alí un operador que
era técnico neso e el... el... mo reparou [¿Cando deixou o cine?] Xa fai
anos... Xa, eí polo cincuenta e tres ou cincuenta e catro, creo que foi,
4.-Teñoo
gardado aí
Teñoo
guardadoo aí e eillo enseñar tamén.
Andubo
cuatro anos na guerra de África, por todos os campamentos, por toda..., en
primeira línea, montado sempre encima da, do, que eu serbín en ametralladoras e
sempre lebaba, fixéralle eu unha caixa de madeira alí, porque na, na, nos
estoxos deles eran, son de cartón, estropeábase ¿non?, e teñoo aquí aínda e era
o que tocaba eu, boullo enseñar, tamén. Iste comprá..., iste comprárao de rapaz
xa. E lebeino p'ra alí, iste lebárao p'ra alí e tróuxeno elí, xa tiña moito
tempo, te...tempo que estuben, bouno poñer aí que é vello xa; ten chabes e ten
todo pra cerralo.
Mire.
E este é un pouquiño máis pequeno xa qu'esoutro. [Ese ten unhas poucas cerdas
rotas]. Si, ten algunha solta, si. De, de non, de, de non usalo baise..., aínda
está medio afinao. [Está bastante ben]. Pois faille ben tempo que non..., que
non se afinou.
[¿E
aínda o colle de vez en cando?]. No, no, nada, non podo con el aora por
ejemplo, por ejemplo po co... cóllo e xa nono sujeto non e ademais os dedos
non, xa todo... Non ai, xa non ai, non podo, xa non teño conta del... Afinar
afino e tal e cual, pero ós cinco minutos teño que pousalo. Ai aí cuatro anos,
teño reuma e tenme perdido.
 |
| Don Salvador tocando o seu vello violín |
[Séntese].
Eu sei o que pasei [séntese, séntese]. Traballei asta ós setenta anos, non,
púidenme jubilar ós sesenta e cinco pero... como esta útil e gustábame
traballar, esperei ós setenta e despois dos setenta pois, dediqueime a facer
por aquí traballos. Dos nobenta e... tantos pa riba, ti... ti... tiña nobenta e
tres, nobenta e cuatro anos, fixen binte, binte instrumentos: bandurrias,
guitarras biolines e... biolonchelo eee.. e gracias a eso pois, pásoo ben
¿non?, porque unha vez dame por distraerme un pouco elí no piano ou... e tal,
ou enseñarlle a un pequeno por aí e tal e... en fin, mais eu música sei pouca.
[Os
instrumentos estos de corda ben se afinan porque soamente hai que apretar un
pouquiño e ter un pouco de oído, pero un piano non se afina tan fácil ¿vai por quintas
ou como vai?] Por octabas [por otabas] Bai por otabas. Eu tuben un
"Maristane", que comprara en Barcelona un, na calle Carmen número
ocho, aínda m'acordo de... dela, e... e despois comprei iste... por antigo
¿non? i aquil bendino, lebárono pra Valladolid, e boulle decir iste compreillo
a unhos señores c'o tiñan desafinado e estaba... desfeito de todo, podo dicir
desfeito, e con decirlle que lle quitei un clabijero, quiteille todas as
cordas, deixeino en eee... sin nada, ¿e?, p'ra poñeloo... está moi desafinado
pero, bua, e p'raa... p'ra afinalo, collín un diapason e púxeno en la, la
natural no, no la morellante, la natural e entonces fixen unha escala, de la a
la, unha octaba, e despois baise afinando [a partir pouquiño a pouco] a
octabas, octabas, octabas, octabas e.
Séntese
e toque algo logo, se quere.
Ten
as mesmas teclas [algo, algo]. E a esa ten una cuerda só... floxa, unha sola e
nótase, e aí tamén está desafinado esa e. E... e podémola ber facilmente,
hombre, deixe, deixe, sacamos esto e xa se be..., de bez. Todo o desmontei, eí
non quedou nen clabeeixeiro nin quedou... nada, todo o saque pra fora. A
maquinaria esa conserbábaa enteira ¿non? [¿traían a surdina?] este non traísn
surdina, púxenlla eu tamén e púxenlle mortiguadores, púxenlle, poque, poque
púxenlle moitas cousas. Poque o tiñan abandonado non, tíñano abandonado de
todo. Túbeno desarmao co... que sei eu o tempo, íbao facendo a... ratos, os
macillos non fixen más que reetocalos. Non estaban moi gastados, están más aora
xa. Estes retócasen con... cunha escofina fina e báiselle e fasen poñendo
redondos ¿non? e báiselle dando por aquí, e por abaixo, e pois bai quedando
fino o... [si].
[Séntese]
Eu non estudiei música, a que sei aprendina eu. Eu teño método de..., de
biolín, teño métodos de piano, teño métodos do, do bobo biolonchelo, teño o
método do contrabajo, teño da... da guitarra, de bandu... e funa papando eu
¿no?, e a, i o solfeo pois funo, aprendendo tamén eu casi solo. De quitado un
pouco que me aprenderon no serbicio militar, elí un... un balenciano que qu'era
amigo meu, tocaba na banda de música, deume algunha leción, na, máis nada, de
se... de seis anos, no xa tería sete anos, de sete anos xa tocaba a bandurria,
e...e nadie m'enseñou e ¿sabe como fijo, pasou?, meu papá tocaba a... a
bandurria, que tuberan aquí unha rondalla, ieu cuando el non estaba collíalla e
ó pou...co empecei así, mais tampouco nadie m'enseñou, asta estuben no... no
aiuntamiento de profesor dun, dunha orquesta que se formara no ano... no ano
cuando vueu a República, no ano trinta e cuatro ¿non fora?. Fora no ano trinta
e cuatro. Pois beu alí un alcalde temos que facer tal... digo, pero eu non, non
balgo ombre, que eu non... eu non bueno, pos tes que baler e tes que axudarnos,
pa ter unha rondalla p'r'on día que beña así, por eí que tal, ter un...,
efectibamente, mandoume que pedise os instrumentos. Pedín os instrumentos a
Barcelona... un biolonchelo, un contrabaixo, dous flautís, dous biolís e
namais, os outros instrumentos de guitarras, bandurria desto xa tocaban eiquí
os rapaces, pero... foi no trinta e cuatro ie últimos do trinta e cuatro, pos
beu a guerra cuando empezaban xa, a... a empezou a falange por alí e tal e
cual, un cachapelo p'ra'qui e outro p'ra'la e non quedou nada. Os que tocaban,
unos foron á... á milicia por adelantados, outros por retrasados, como... balía
todo entonces no... non quedou nada da daquelo e... e morreu... non quedaron os
intrumentos elí, todos se romperon os... as falanges cuando entraron na, no, no
aiuntamento e así quedou a cousa.
5.-Tiña
o oficio de carpinteiro.
Tiña
o oficio de, de, de, carpinteiro ¿no?, que trouxen moita xente comigo i enseñei
a moitos, naquiles tempos, asta ooo ano trinteseis que foi cuando se me, me...
a eu tiña aserradero, tiña taller mecánico e carpintería, fixen barias obras,
barias casas, esa misma que está eí, de frente, esa fíxena eu, du, dúas qu'ai
eiquí atrás, en Quiroga fixen a, a, a aquela da farmacia e fixera unhas binte e
tantas, en pouco tempo, pouco tempo porque eu establecinme elí en Quiroga no
binte e seis; e no trinta e seis xa oubo que deixala, mira naquel tempo, tiña o
bar, tiña o, o, o cine, tiña o baile, tiña escenario que biñan artistas, case
todas e tamén as abía artistas, contrataba compañías tamén eu, ben todas esas
cousas, i estaba matriculado en compra
en benta de, pero fun alcalde por, por, por pagar a... a matrícula grande,
compra e benta de aaaa madeiras de... montaba a delgada por ejemplo de pino
p'ra, pa Ponferrada p'ras minas de, de ¿como se chama? de Villablino, outra
exportábaa p'ra Orense pra, pra un tal Seoane, castaño, e así, colunas e cousas
desas e p'ra Monforte pro Salgao tamén tiña aserradero.
Eu
tería trinta e tantos fulanos comigo traballando, traía cuatro na madeira, dous
cortando e dous limpiándoa e arrastrándoa ós sitios de onde se podía cargar.
Tiña despois tres canteiros, ou empasteros lle, como lle queira dicir non, que
facían as paredes, tiña dous albañiles, dispois tiña... carpinteiros, tres,
seis, doce, quince carpinteiros, dispós os obreiros, os qu'axudaban a serrar,
os que... axudaban a cargar, os que iban pola madeira, e tiña trinta e dúas
personas. Cinco nunha obra, cuatro na outra, tres na outra ¿non?, que non era
que estuberan todos xuntos... os carpinteiros i os, ó mellor os canteiros
andaban facendo unha obra e, e no taller estábaselle facendo as marcaciós p'ra
poñelas ou, noutra obra estaban pisando ou facendo o techo, e na outra, oubo a
beces que traís a, a cuatro ia cinco casas xuntas. [Ca]
No bar,
atendíamo a señora ¿no?, ti... tiña dous camareros e ela s'ocupaba de todo en
a... despós toda noite si que quedaba eu alí, no locar, pero durante o día
nada, tiña... tiñamos sirbientas na... no bar tamén pa, pa casa pa, pa ospedaje
pa todo eso, e traballeille moito. [Con leite ¿non si?. -¿E cando marchas?...]
 |
| Don Salvador falando con Rafael González |
Poñan atención ireilles contado
a bida pribada de Manuel do
Campo.
¡Ai si, de Manuel do Campo!
¡Ai si, de Manuel do Campo!
Manuel do Campo cando era
pequeno
ao vir ver a moza deixouna cun
neno.
¡Ai si, deixouna cun neno!.
¡Ai si, deixouna cun neno!.
E cando era mozo foi brañar a
Mieres
e chegou á casa con sete
mulleres.
¡Ai si, con sete mulleres!
¡Ai si, con sete mulleres!
Manuel decía ieu ¿que bou facer?
as sete mulleres noas poido
atendere.
¡Ai si, noas poido antendere!
¡Ai si, noas poido antendere!
E morreulle ei unha, Manuel non
ten pena,
porque inda lle queda a media
ducena.
¡Ai si, a media ducena!
¡Ai si, a medida ducena!
Tiñache unha burra tan guapa i
tan linda
qui a considera comu da familia.
¡Ai si, comu da familia!
¡Ai si, comu da familia!
Manuel dicía bou a xunto ó cura
que se m'autoriza casume ca
burra.
¡Ai si, casome ca burra!
¡Ai si, casome ca burra!
E díxolle o cura, bon ollos te
bexa,
que eu non ch'autorizo a burra
na iglesia.
¡Ai si, a burra na iglesia!
¡Ai si, a burra na iglesia!
E dixo Manuel: non ll'é mala
sorte,
si non é na iglesia casenos na
corte.
¡Ai si, casenos na corte!
¡Ai si, casenos na corte!
Prepara o pesebre para a
ceremonia
e ti bai bestido cunh'albarda
noba.
¡Ai si, cunha albarda noba!
¡Ai si, cunha albarda noba!
E díxolle o cura, pa cousa ir
ben,
pregúntalle á burra se quere ir
tamenhe.
¡Ai si, se quere tamenhe!
¡Ai si, se quere tamenhe!
"Cantos, coplas e romances de cego". Recopilados por Mini e Mero
6.-O
primeiro coche.
Primeiro
coche que tuben foi un peuxó, francés, de des deaqueles de cuña qu'era de, de
tre, de dúas plazas namais, non sei se s'acor... s'acorda... usté, usté ou non,
non tiñas mas dous asientos dediante e detrás lebaba coma una maleta ¿e? Era un
pequeñacote, ese foi o primeiro que tuben, e cuando m'ardeu assss, a fábrica de
cerrarlla e taller e tal que, tiñ'o dentro, íbao sacar o... ó día siguinte e
guardábao elí, pero non, non andaba con il, porque estorbaba p'a, telo
alíoutras cousas e... apareceu fogueando, prendeu fuego ás cuatro da mañá iá,
iá, iá, iá, iás sete da mañá xa non había nada, porque o local era todo de
madeira ¿noé? Era un barracón grande claro.
 |
| O museo de Quiroga restaura un dos primeiros coches da comarca. La Voz de Galicia, 28 de abril de 2013 |
Pois
o segundo foi un fía, italiano ¿non?, de sete plazas. Despois, no, antes do fía
tuben, un, un boí, des...capotable, daqueles que abían, era americano, un boí e
pois foi cando tubennn, cambieillo á casa que o comprara en Coruña e, e
díxenlle se mo cambiaba e combioumo, paguei o que... iles dixeron e namais e
trouxen o, o italiano, me, me combiñese mellor cerrado, e foi por eso, e túbeno
cuarenta anos ¿e? Non baia ser, que túbeno dous días, túbeno cuarenta anos, o
coche aquel. E, e nese medio, no anooo, foi no ano trinta e... cinco, si, no
trinta e cinco foi cuando comprei o autobús, é dicir, comprei un chasis, e pos
carroceino eu, carroceino p'ra, p'ra xente claro, de... autobús. Tiñan dous...
dous defetos moi grabes, qu'era que padecía moito de freno, qu'eran frenos
mecánicos, si usté o traía a punto p'ra que lle frenase ben de... bacío, cuando
iba cargado, iba aga... agarrotado porque como, ó... o ballestaje, ben sabe
como é, adiante bai fijo, pero atrás leba a..., a céntrica esa ¿no? ó cargar
corre, e entonces frena, frenaba o coche, e iba usté cargado co coche, e
lebábao medio frenado. Se o floxaba, cuando iba bacío, casi non lle frenaba;
p'ra que non fose agarrotado cuando iba cargado case non frenaba porque non
daba lugar a..., ás céntrica.
 |
| Amañando o autobús (1935) |
Facía
no mes, no mes... sin contar as festas de seiras (feiras) catroce namais. Facía
as de Quiroga, facía as de Monforte, facía as da Puebla, facía as de... Robián
eeee, facía as de San Clodio, as do, do Pueblo de Brollón, na, na estación e
n'abaixo, bueno il facía catorce días namais de, de... despos as festas e... e
biaxes que os facía á estación con xente tamén ¿no? E tiña, con ise xa tiña un,
un chofer, claro. E dispois, da... guerra mo tuberon... requisado, beu medio
desfeito, bolbino reparar, e entonces púxeno nunha línea, en Monforte desde o
Campo de San Antonio a Cast..., a Castro de Rei de Lemos. Alí quedou co chófer
io cobrador, claro, e estaban alí. I alí o bendín, naquel... i alí quedou.
Eiquí
a, a, a más cerca, era de aquí a San Clodio ¿no? que se facía feira tamén en
San Clodio, pos aí pa, cobrábase por plaza dúas pesetas. P'ra Puebla,
cobrábanse tres pesetas; p'ra Monforte, cinco; a... a Rubián, seis i así
sucesibamente.
7.-E
deume por facer un carro
E
deume por facer un carro deses dos, dos, das caballerías, despós facía de
outros, dos outros que era p'ra, p'ra, p'a ganado a mallor dos bois, esa
prancha de bois ¿no? que eses son doutra forma xa distinta, ten unhas rodas
macizas que leban namas unhas bentanas de, así de cada lao, vai a roda redonda
e leban unha bentaniña por aquí iaoutra por equí, pro van cinchadas ¿non?
porque ai que meter... o eixe era de, de madeira que é dun grueso de binte
centímetros, aproximadamente, io espijo é duhes des centímetros ¿sabe?, i esas
rodas pos... no centro leban uns dez centímetros de, de madeira, mentras que
na, nas, na, nas de antes... leba cuatro, s'entende, que bai de mallor a menor,
baise ban, i eso... faise, pero ai que ter moita precaución en, eso, eso é algo
difícil ¿no? de sacalas ben, pero ca prática faise todo. E despois aa, o, o
bastidor do carro pos é un árbol, cortas un, é, un arbol de, aora aquí case secaron
todos, os negrillos, chámenlles negrillo ó árbol ese, quedoume moi ben. Colles
un... árbol que leba... cinco metros de largo e serra usté polo centro ¿e?
Sérrase polo centro e déixalle un trozo así de... ochenta centímetros sin
abrir, i entonces ábreo i aiquí na, na punta ponlle un calce eiquí que, quede
preso, e eso despos serrao. Entonces ábreo a datrás, entonces no centro, ó
estar aberto, ponlle usté un puntal... que teña nobenta centímetros. Despois
si, si ten, chámanlle sargentos, sargentos qu'ai..., que son unhas cousas
d'apretar, pero son... de metro e pico eeee, de largos, e ten que ser fuertes
porque fan, ponlle usté, pousa nas dúsa partes datr´s e bai apretando, bai
apretando, bai apretando, esí, asta que queda de, de un metro escaso, de
nobenta e cinco, entonce déixao eí i aiquí queda ancho no medio. I arriba pois
é, e despos bai a parexa de lao, o, io carro bai detrás ie no, no ancho este é
donde bai o eixe das rodas.
[E
as distints partes do carro ¿non ban todas da misma madeira?]. Sí, bueno, no,
mira, as rodas podes facer... de moreira, eses árboles que dan mora, non sei se
son, usté a conocen, bueno, podes facer de fresno, podes facer de castaño, pero
castaño brabo, i é do que, do que generalmente se facían ¿no? tamén se poden
facer de roble, o roble tamén é bon, p'ra eso. Madeiras duras, todas, menos
nogal ou así couss desas, o noguel non é p'ra, p'ra esas cousa bon, o nogal
p'ra muebles e cousas así desas, pero, p'ra, p'ra. Dispois eso do que lle digo,
do bastidor de, de negrillo. As cadeiras que lle chaman, que son as tabesas que
leban onde poñen pa ir asentado o piso, pois esas tamén teñen que ser de, de
madeira boa de, de, de castaño non bale, ten que ser de, tamén negrillo,
fresno, madeira da boa de, duras, roble tamén bale. E despois por arriba
pódelle poñer usté o piso de castaño, de, de aliso, de chopo, do que, eso xa,
eso é igual porque, si se pudre unha, ponse outra, non, non ten maior
importancia ¿non?
A
punta do carro leva dúas, dúas furas así de, como, como esto, aproximadamente,
i aiquí leba unha peza que tamén qu'é de madei, madeira dura ¿no? que pasa por
dediante do, do llugo e por, e por detrás da, do, da correa, así que bai non
pode nin ir p'ra tras o carro, nin p'ra diante, i aquelo é, é o que fai o tiro.
Despós leba un, unha peza así, coa, atrabesada no, detrás deso,p'ra, p'ra
cuando ai que agarralo polas maos para lebalo... e máis dun lado e p'ra outro.
[Alí
chámanlle chabellas] Eiquí tamén chabellas, ié, ié, ió, iá parte dadiante
cabezallos iatrás traseira e namais, eso.
A
troitoira, generalmente ten que ser d'aliso, amieiro que lle dicen, eso,
porque, non é porque sea fuerte sinón que como leba bastante base, sujeta ben o
eixe, é que non arde, non quece coma outras madeiras ¿no? Porqu'o eixe ten que
ser ou de... fresno, ou de negrillo, ou de, bamos, madeiras boas, e entonces eí
ai o roce, porque non é solo, no andar llano, que cuando ban por, polas
ladeiras, pos leban unhas cuñas, llaman eso que dice das treitoiras ou outro
chisme que, qu'apreta e chámanlle apeladoiro, aprétano p'rá riba e entonces
esa, esas dúsa pezas apretan o eixe e fai de freno, p'ras baixadas ¿no? e
entonces quece, i ai que te... e unha madeira desas malas arde, pega lume,
quéntase e, e can, canta e ban un ruído del demonio, ba buuuuuuuu, je, je, je,
je. Si, pois deses teño feito tamén barios.
Bamos co carro do esterco,
-di, tú, Manuel-
pola corredoira arriba;
e no medio do esterco,
-di, tú, manuel-
baiche a filla da Palmira.
Torna o gando José,
erque o lombo do chan,
colle os bois pola corda
non seas lacazán.
Onde vai o meu Lorenzo,
-di, tú, Manuel-
ónde bai o condenado
ai tres días nono bexo,
-di, tú, Manuel-
está dormino no carro.
Torna o gando José,
ergue o lombo do chan,
colle os bois pola corda
non seas lacazán.
Vamos co carro de esterco. Amancio Prada
8.-Foi
un caso moi comentado
Pois
é... foi un caso, que foi moi, co... comentado elí a primeiros de siglo ¿non?;
aora nada. Xa non a... aberá pouca xente que, que... que, que sepa eso de...
quitado algún bello e así ¿no? porque, desde fai anos non se comentou, non
sabía, e a xente que sabía case toda desapareceu, e ala... Pois eso do da
Ermida, elí donde está a iglesia, era un... un trozo de monte,que ta nun
montículo así, e entonces elí estaba polo lado ¿no?; esa iglesia e aiquí a de
Pacios son as máis bellas que ai no distrito, son as máis bellas. E entonces,
abía monte dese,malezas, matorrales de... de tal, e debaixo dun matorral
deses, pois, encontraron a birjen esa
qu'é como onha muñeca, a de aber unha muñeca que é tan grande coma ela, ou
máis. E claro, como eiquí non abía iglesia, trataron de leala p'ra... p'ra
iglesia do Ospital; a do Ospital era más bella aínda cá... cá da Ermida; e
claro, co... collían con ela, i ó chegar á dibisión do, de... do pueblo aquil
estoutro que ai un... un río, que é o río Quiroga, o que os separa,
desaparecíalle, e bo, si lle aprecía lebábana desaparecíalle das maus, e...
bolbía bir al mismo sitio p'ra estar no mismo sitio, donde a collían na, da
primeira bez. I así fixeron a operación tres beces; á terceira bez biron que
non conseguían nada, foi cuando intentaron de facer a iglesia, i é unha birjen
pequiniña, te unha cariña ¿...? Abulta a roupa que ten, pero non é nada, i ese
é o cuento da, da... ahora o saben ustedes esí, ie... eu doutra maneira non
sei. eu seino porque mo dixeron así, os antepasados meus, qu'aora, non ai queno
diga.
[¿A
santa esa ten moita deboción aquí na Ermida, non? ¿Non ai, non ai moita, moita...?] Si,
non sabe usté a cantidá de, de xente que eí biña, e a cantidá de, de, de fruta
que se poñía alí, abía unha, alí unh, un trozo, elía pabias, alí ubas, alí
figos, alí... eu que sei, de toda esa clase de cousas. Por outra parte, pois,
abía... aquelo da... subasta. Todo o que pedían durante a temporada p'ra...
p'rá festa, pois bendíano o día da festa, alí na festa, a... a subasta pública,
e en medio deso abía, ieu que sei, a cantidá de mortaxes, de telas, de xente
que iba ofrecida ¿e?, e deixáballe elía a roupa, e susbastábana. Carros de...
de... de centeno, de castañas, de... de trigo, de maíz, de carne de cerdo,
de... elía abía de todo. I eso todo subastábano na festa, alí a, a... á tarde
baixa. I ás mortaxes, que chamábanlle mortaxes ¿no? [E cando salía a procesión,
tamén aí é onde entraba o Meco, e máis ¿cómo se chaman os...?] ¿as pamporrias?
que lle poñen, que son jigantes. Bueno, pos eso, eso aínda sigue salindo aora,
igual, e i eso chamaban moita a atención pr'ós nenos ¿non?, e bai un... un meco
cun... cun pau i on... unhes toxos na punta do pau, e tal, e... e os así que os
maiores péganlle por detrás e tal, e xogan con il, andan a correr e..., e esas
cousas. O Elejo, non sei se te acordas tu do Alejo. Aquela era o peor, o peor
enemigo do Meco. ¡Pegáballe cada trompazo! [¿...? botáballe os cartos e ¡bumba!
detrás del!] ¡Ja, ja! Pegáballe cada trompazo, nono podía coller, corría máis
qu'el. ¡Ja!
9.-O conto do criado
[¿Cómo?, o conto e... da Ermida, na Ermida abía un...]
Aaa! [¿cal é o conto ese de...?] do criado que estaba nos... ca, cos Velasquillos [cos
Velasquillos] Si, je!, je! Pois foi da... do siguiente: resulta que, antes
facíanse moitas cousas desas, esí diabluras,eibos contar algunhas desas. E,
resulta que estaba de criado nunha casa, e eran dises así... non moi listo
tampouco, pero ó mismo tempo non era tonto, e... uns de... eran de San Julián e
da Ermida, tu non os conocerías. O Colorado conocíchelo... era o Colorado e
o... o Plácido da Ermida, o... ¿como se chamaba o outro? O For... o Forneiro,
como lle, lle... non m'acuerdo como lle chamaban. Bue.. bue, non me acuerdo,
bue, i eran cuatro ou cinco dese, cuatro ou cinco, e... e iban tiñan as noibas
por elí por San Vitoiro e a Ermida, por alí, e biñan pdra aí, e... ee
xuntábanse ás noites aí os rapaces, e falaban aí, eran mozos, non eran na...
nenos. Falaban así as cousas do Ciprianillo que, que o demo que traís cuartos,
que si biña, pero que abía que... ir esí ó... ó campo, fe, fe, fa... e...e
lebar o Ciprianillo e ler nil e, entonces que, que biña o Ciprianillo e que...,
biña o demo que traís unhas cadeas á rastro, que traís os cuartos. E... e tanto
conbenceron ó rapaz e creu naquelo, e claro foron e... abía un... un, a última
casa que ai na... Ermida, ió..., iá caída da, da casa e ai campo de, de árboles
castaños e de todo eso ¿non? e pos ó fondo pasa un regueiro, que... que se une
co río Quiroga. Bueno, lebaron e foron a... alí entre os castaños; os outros
estaban xa preparados co... pra facer os ruídos, i as... e facer o, o...
bestidos de fantasmas. Empezaron a ler e tal, e cual; empezaron xa os ruídos e
tal, e o rapaz empezou a asustarse, a asustarse, a asustarse, e cuando so...
saliron os outros, tirouse por alí abaixo, pasou o río, e pintou o demo.
Empezou, beu dar eiquí a Quiroga; bromas, ¡bo!, pesadas ¿no? Non oubo mas
qu'eso, nese... nese conto.
Eiquí neste pueblo pasou outra tamén; abía eiquí un
criado, é un ome que estaba de criado eiquí nunha casa de eiquí de enfrente,
que era dos Fernández, e era tamén así, un ome tamén, creído así, non era mal
ome, e todo o máis, pero cría a todas as cousas tamén, eiquí abía unha mocedá
tamén, entonces cuando eu era rapaz, que esto era cuando eu era... crío, todo,
que non... eu acórdome d'eso pero non... non fun eu o qu'andubese nesas... que
era crío eu, e empezáronlle a decir que as noites que cubía moito, que biñan os
biosbardos por aí polo, pola, polo arroio ese eí abaixo, que se collían a sacos
e... i el creeuno e dic' ¿e logo por que non bamos unha noite que choba ben
e... tal? Dice: pois bámolo facer ai que prepararse, e..., porque... os que
bamos... sólo ten que quedar un, co saco aberto elí na... na... collendo. Ai
un, unha cascada que cae a auga así como... do alto desta casa, algo... un
pouco máis, eiquí é no cimo do pueblo, e un, un ponche o saco elí, i os outros bamos...
lebamos unhes paus, e bamos polo rego arriba, dicindo, p'ra que baixen ¿e?, tu
tes que dicir: ¡Alpabarda, por ti aguarda! e nós decimos ¿Biobardo, baite ó
fardo! I os outros iban debecindo, subiron, que ai unha pena p'a subir,
subíronse pr'a riba, e foron seguindo a ruta, deron a bolta, e biñéronse p'ra
cama i o outro quedou alí toda a noite, ¡Alpabarda, por ti aguarda! ¡Alpabarda,
por ti aguarda!... ¿?.. que... no abía nada, claro, je, je! iós outros despois
xa nonoía, porque os outros biñéronse p'rá casa e deixárono elí, je, je, je! co
saco bacío, je, je, ja!
Esí desas que ca..., desas cousas abía moitas, si, abía
outro tamén eiquí, que tamén... dicíanlle que abía unha mina aí de..., arriba
ai un que andaba sempre con il, era así el..., el non era moi listo tampouco,
pero sin embargo, eu... aquil conocino ben e anduben con il tamén, non é que
andubese con il si non que me xuntaba así a beces, de casualidá, e foi il un
día e tirouno, o que iba engañar ó outro, tirou por elí algo de sal, por elí, i
el era creído, e claro tamén foron, ibamos ir mirar a ber, que qu'elí ten que
aber..., tal e cual... ie claro, o outro xa sabía o que abía, e cuando bai o
outro a dicir: ¡Aí'ta, mira, aiche sal, mira, ai sal, pois aí ai unha mina de
sal! creído qu'era, qu'era unha mina de sal, e di: ¡Bueno, pos tu esperas
eiquí, que bou buscar eu ferramentas p'ra, p'ra... quedou alí asta á noite,
pero o outro non apareceu! je, je! deses contos ai moitos, pero eu non... si...
o qu'abía antes tamén, iso si que lle... que sempre me... m'acordo e
acordareime sempre, abía unha mocedá, cuando eu tiña sete anos, que cantaban os
reies, xuntábanse a binte, ia bintetantos mozos, cantaban moi ben, e ie
acórdome pora... poro... a cousa seguinte, non polo que cantasen nin porque...
cantaban de porta en porta, e despós, tiñan unha festa á conta do que lle
daban, nas casas; unes gaiteiros, gaiteiros que... foron únicos, eu non conocín
outros nin bolbín a oir falar deles, e lebaban o nombre de Ventoselas, era un
cuarteto, ¿non?, dises cuartetos que abía con, con requinto desos, un tambor
io... ¿?... ió, ió gaiteiro... tiña por tres meu e por cuatro seguramente, xa
tiña que andar nunha caballería, e tiña polo menos setenta e tantos anos,
cuando biña tocando aínda por eiquí, e acórdome que tocaba nos reies, pero ¡un
gaiteiro!... foi a buenos Aires, a Cuba, foi ós certámenes eiquí en España, il
era un gran gaiteiro, eu non conocín outro, ¿e sabes donde estaba o truco? na
gaita... conocín gaita tamén de fuelle, tamén a conocín, ¡e!, abía un gaiterio
eiquí cerca, d'eiquí... qu'... qu'aí... dous quilometros, p'a donde bibía. E en
bes de soprar, tiña un fuelle e dáballe así, je, je! Aquil no, que el tiña de
pun, de eso... punteiro, ou como lle chaman... e... e o truco que tiña il na
gaita, era que os que collían, non lle cerraban os buratos, de grandes qu'eran.
¡No... nonos podían cerrar! Il tiña unhes dedos grandes, i alargáraos tres
beces, os... os buratos que ten, alargounos tres beces, e iel, sacáballe todas
as... as notas á gaita, ¿e sabes en que forma o facía? era unha cousa, parece
que... pos é berdá, porqu'eu toco tamén esa flauta de... i abro medio de burato
e saco o sostenido io, io, io bemos. Pois il no acía mas que, collía... poñía
os dedos, quería o natural, tiraba por o dedo patrás, ¿quería sotenido? dáballe
ó dedo así, p'a abaixo, ¿quería o bemol? dáballe p'a arriba, i aí estaba,
tocaba todo, il fací esto, tapaba co dedo así, aora quero, quero sostenido,
facíalle esí, ¿quero bemo? facíalle así, ¿quero natural? facíalle esí, e sacaba
as tres notas.
10.-Ao fin e ao cabo
Ó fin i ó cabo, mire, temos os anos e, e... mitá das
cousas xa non nos acordamos, eu precisamente, inda teño memoria ¿no?, pero...
pero a usté, como outros que teñen... cerca dos meus anos, ou menos, xa non
dan... i eu... non fun tampouco dises da calle que anduben, a anterándome dunha
cousa e da outra, eu tuben moito en que ocuparme.
-[Paréceme que si, paréceme que si.]
 |
| Na súa casa de Pacios, á beira da fiestra |
Non é conto o que lle digo que é todo real ¿e?, eu todo o
que lle digo é o que sei e que é verdá ¡e!, non lle dixen nin unha cousa que...
todo o que lle dixen é así. Tamén lle bou dicir outra cousa, que me dixeron,
tamén un mismo amigo meu... que... unha fulana que lle tiña así algo de odio
autra..., unha vella, ca... tíñana como bruxa e todo eso, e que un día que, ...
nunha calle, que lle puxo a... a bista nos ollos e cuando chegou á casa que,
que lebaba os ollos todos cheos de bichos. Eu nono crin, claro, pero eu collín
o... o que me dixeron, pois é realidá que mo dixeron, ora ¿que fose verdá? O
outro eu non o podo asegurar porque non o vin ¿e?. ¿Será berdade unha cousa
desas?, que unha persoa teña esa facultá de poder facer eso. ¡Que ba!. Eu non o
creo. ¡Cuanto abería malos no mundo! Podería facer, ¡na!, o qu'ai personas
millores e más malas, eso si e aino, claro. Todos non somos iguales, pero...
eso eu que... non o creo. Pois el aseguroume... i o que me dixo eso tamén me
dixo o siguinte, era eu neno, "A de bir unha guerra que se an matar os
pais e os fillos". E foi berdá, foi berdá, ... que beu, foi esta que
oubo... ultimamente que... a guerra cibil. I era medio tonto, dicía "Ase
de acordar a xente, porque eu acordo aquela i eso repítese sempre" e
repetiuse e... outra das cousas que oubo así tamén de, de... Antes cuando eu
era rapaz, tiñan moita costumbre de disfrazarse os bellos, facer as... as
comparsas e todas esas cousas típicas dos carnabales, i acórdome un ano... un
dos más bellos que tería setenta e tantos anos, ou tería ochenta, e iban
disfrazados de cura, da... a xente con belas, con cousas desas ¿non? E lebábano
cuatro omes coma se lebaran unha caixa ó ombro i era on... unha escaleira desas
de pasos, portátiles que conocerán ustedes, que teñen unhes listós tal, elí iba
o ome tendido. I aora cuando beu o mobimiento repetiuse a realidá, na estación,
en San Clodio. Cuando foi da... da República, entrara alí d'alcalde un... un
rapaz, mozo, que tería trinta anos ou trinta e tantos.
E cuando beu eso, pois tubo que..., esconderse por onde
pudo, e meteuse nun pajar deses de, de... donde guardan a erba pr'o ganao,
nunha... nun local deses, meteuse entre a erba e... tiñan noticias del, que
estaba alí, se conoce qu'alguén descubriu e déronlle a bolta á herba toda e
nunha manada pasóuselle un mébor (membro?), como sabían que estaba, pois ó
da-la volta i á segunda apareceu, pois matárono, os biciños, matárono e despois
polo pueblo fixeron esa misma operación, encima dunha escaleira, cuatro fulanos
e os demais detrás, paseándoo polo pueblo, recordóuse a min eso mismo, moitas
beces cousas que parece que non ¿e?... fanse realidá. E non era mala persona
que eu conocino e, ..., pero... as fatalidades da bida, o que está preparado
para un nono leba outro. Est'... está bisto, si señor.
Durante a preparación da presente conversa soubemos do
falecemento do señor Salvador. Despois de moitas dúbidas decidimos non cambiar
o plantexamento inicial e manter o carácter da montaxe orixinal. Na nosa tarefa
imos de aldea en aldea, de vila en vila, falando con persoas que contan as súas
experiencias na vida sen esperar por iso nada a cambio, quizais, ó mellor pode
haber un chisco de curiosidade por escoitar ¿por primeira vez? a súa voz
gravada. ¿Gostaríalle a don Salvador a gravación que lle fixemos mentres
espertaba o seu vello violín? Iso agora nunca o saberemos, tan só nos queda a esperanza
de que pasado o tempo, os netos poidan escoitar da sú mesma voz como foi armado
cun violín á guerra de África. Como andaron por alí os dous durante catro anos
entre as ametralladoras, e como lle cambiou a caixa de cartón por unha de
madeira que el mesmo lle fixo, cando caeu na conta de que aquel non era sitio
seguro para un violín.
Data e lugar de gravación: 1 de outubro de 1998. Pacios
de Mondelo, Quiroga. Contacto co relator: Rafael González. Fotografía: Manuel
Graña Vázquez. Asesoría lingüística: Xulia Rodríguez Abella. Transcripción:
Xulia Rodríguez Abella.
.jpg)
