SALVADOR ONTIVEROS ÁLVAREZ

Reprodución íntegra da transcrición da conversa mantida polos membros da "Asociación Cultural Conversas" da Coruña con Don Salvador Ontiveros Álvarez. Como se cita nos títulos de crédito ao final da transcrición, a conversa tivo lugar en Pacios de Mondelo no ano 1998, actuando como contacto co entrevistado o quirogués Rafael González.
No seu día a gravación íntegra desta entrevista estivo colgada nun portal de internet; na actualidade non resultou posible atopar nin a voz, nin a transcrición das palabras de Salvador. Penso que é un mágoa que se perda no esquecemento a traxectoria vital deste quirogués do Renacemento que naceu no derradeiro ano do século XIX e desenvolveu as súas inquedanzas durante unha boa parte do século XX.
Moitas das súas ferramentas de traballo, enxeños e mesmo un dos seus vehículos, están recuperados e expostos no Museo Etnográfico Municipal de Quiroga http://museoetnograficodequiroga.blogspot.com.es/, como parte da memoria de todos.
 Aproveitando a impresión que fixera daquela, e coa autorización da súa filla Isabel; aquí tedes por escrito as palabras deste home coñecido, benquerido e admirado por todos.

Don Salvador Ontiveros Álvarez 

Carpinteiro e moitas cousas máis. 1899-2002, Pacios de Mondelo. Quiroga. Lugo.

1.-Lenda do Conde de Torres Novais

Irmao do meu abuelo, que nacera en... nos Nobais, os Nobais, eso dos Nobais trae o título dos Condes de Torre Nobais ¿non?, que alí ai un castillo en ruínas i así nese castillo, pois dicíase que, abía un... un conde, que tiña unha... non sei si x'a de ten óido, que tiña unha... unha filla moi guapa i había un suterráneo desde o castillo, que pasaba o río Sil ó outro lado, ¿non?, e que... e que se bían nese túnel, ela diste lado e el do outro e, io conto é que se enterou e que lles cerrou as bocas e quedou o túnel cerrado.

Relatos

1.-Lenda do Conde de Torres Nobais.

2.-Voulles cerrar.
3.-Eseo pásalle sempre.
4.-Teñoo gardado aí.
5.-Tiña o oficio de carpinteiro.
6.-O primeiro coche.
7.-E deume por facer un carro.
8.-Foi un caso moi comentado.
9.-O conto do criado.
10.-Ao fin e ao cabo.

 2.-Voulles cerrar.

Eu así entre oras nunca bou, tomei non i eso que nacín en Tribo, acórdome que na casa, como era casa grande i antes as bodegas todas estaban debaixo dos pisos das casas, abía un pedazo de cubas e tinos desos grandes, chismes que lebaban más que todo este local, e dormíamos por arriba, aquel ruído ruuuu, parece que estaba un..., e depós o olor aquil que solta o biño cuando está cocendo, aora non, aora case as bodegas se fan á parte e más as que se fan, aora os pisos son todos de cemento, pero os d'antes que eran de madeira, sempre ai filtraciós, abía que dormir con todo aberto, [¿e botábanlle auga ó biño ou non botaban?] A non, deso non, que ba, seacaso algún garrafón d'augardiente qu'eso bénlle ben.

[Empezou traballando co cine mudo primeiro e despois co outro, cóntame algo deso]. Bueno, pois deso o que podo contar era o siguinte, que... cuando eu o puxen, xa facía anos que o abía en Monforte ¿e?, abía unha... un, un local que se puxo... non sei se ó pouco de nacer eu se debeu poñer e, que eran unhos alemanes e tíñano elí no campo de San Antonio, despós puxérase outro elí no, na... na ond'o Puente Nobo, que ai elí un puente romano i é un... de ferro, que lle chaman o Puente Nobo, e despois os... o... estes que lle chamaban o "Bragelate" os alemanes foi indo mal e trasladáronse p'ra Valladolid, cerraron eí e marcharon p'ra Valladolid, inda era mudo, e a pé d'eí algúns xa conocían porque aquí xente d'aquí, de Quiroga iba moito a Monforte, xa primei... precisamente os estudiantes porque equí non abía clases entonces; logo un... unha temporada cuando anduberon os meus pequenos, que anduberon na clase biñeran un..., poñer eiquí unha sucursal desas de Monforte, pero tubérona pouco tempo, porque beu poucos rapaces e entonces tuberon que cerrala e bolberon p'ra Monforte e entonces pos xa coñecía moita xente, unos porque iban polos fillos, os fillos que xa o bían elí e tal, pos, con xente ¿como non?, tomou nada estraño [¿De que ano estamos falando?]. Tamos falando do ano binteseis.

[¿Acórdase de algunha das películas que botou, así das primeiras, das mudas?]. Botei moitas, pero acórdome de ben poucas, pero acórdome unha de Pole Negra (Pola Negri) que se llamaba, unha artista tremenda, das de Charles Chaplin. Botei moitas tamén, o gordo i o flaco, que, que, de... non se me acordan moitos títulos ¿non?, pasan tantos, tanos, non nos quedan na cabeza, mas tiña... tiña todos anotados, pero non sei onde botei esas... eses papeles, porque eu cada película que poñía, poñíalle o nombre tal, o título, o día que puxera e... io que día, e lebaba así un libro ¿non?

[Despois pasou ao cine sonoro ¿á xente gustoulle...?]. Gustoulles, [¿Gustoulles?]. Claro, claro gustoulles si, porque oxe o... o mudo é moi esplicado ¿non?. Porque é que be usté a imagen proa... como que sae daquil cuadro, despois apagouse o cadro e sale a lectura ¿non?, entonces enterábase usté máis que distoutras, porque distoutras abía moitas que, unhas xa porque teñen a inscrición na misma bista i autras que, claro, fala...falaban ca, ca imagen, que é como o sonoro ¿non?, i entonces a xente non lle sacaban tanto gusto, eso dicíanmo, que lle sacaban máis rendimiento ás mudas qu'esas, porque si poñían atención a unha cousa perdían a outra [¿...na sala...?]. Si, unha cousa rústica, bancos corrientes ¿non?. Desos de madeira, igual no teatro, tiñan o escenario, era unha abitación ¿non? que quedaba ó fin do local, e durante non abía sesiós ou non abía cine ou tal, utilizá... utilizábase como unha sala de juego ¿non?, onde xogaban elí os pribados, cerrábanse, tiña unha mapara que cerraba e... e quedaban á... á parte. O cine podíase facer igual porque poñíase a pantalla dediante da, deso ¿non? da sala esa do juego, pero as outras cousas non, porque despós abía unos... unos caballetes i onhes tableiros, facíase a plataforma i alí era onde traballaban as compañías, dos lados quedaban os uecos p'ra bestirse os artistas e todo eso, elí non abía corriente ¿e?, eu traballei algo con carburo, pero pouco ¿non?,  osígeno dese, de carburo con, ben sabe como é, que, que fa... oubo moito tempo eiquí, que nas mismas casas abía instalacións de carburo, luz de carburo, unha luz moi fina, moi limpia ¿non?, moi clara, parecida á... á florescente, moi parecida, e entonces traballei algo con eso, pero non me gustaba por que era máis peligrosa, e dispois no ano trece, esto xa fora antes ¿non?, puxeran aquí unha... unha planta elétrica, aquí nunha ferrería que abía de, de... desas antiguas, desas que traballaban con auga, que lebantaba o mazo co a presión da auga ¿non? e machacaban ferro, bueno, e nesa misma baixada, nesaa... puxeron uha tubería e compraron un alternador deses, unha turbina e... e daban moi pouca luz e entonces claro, non alcanzaba, ben p'ra lámpara de... de preprolleción, porque eu sempre... nunca usei os carbós porque consumía moito, e non abía corriente pr'eles, e entonces balíame dos... dos dueños da... da central p'ra que me puxesen doble fase ¿ti entendes o que é doble fase? [Sí, entendo] Entonces cas dobles fases tiña luz suficiente, e ca lámpara, a lámpara non é nada peligrosa, porque si a cinta, ben sabe usté que mentres está correndo, ten unha bentanilla que abre automaticamente, parou de... de correr e cerra a ben... a bentanilla automaticamente, pos ten outra pa cerrar tamén á mao ¿non?, a linterna i así era como facía...

3.-Eso pásalle sempre.

[Cando era rapaz ¿rompíanse ou...?]. Non, eso pásalle sempre e... seguirá pasando ¿non?, [¿E eso podíase reparar?]. De momento non se pode reparar, porque eso leba... leba tempo e ai qu'o facer moi matematicamente p'ra que coincidan os cuadros, porque a película bai con cuadros como si foran os dedos bamos ba, este con este..., e teñen que dar todos al mis..., si usté pega esta película esí, xa perdeu a combinación porque a maquinaria da..., a cruz de malta que se dice, ten un engranaje que, que dá... bai a saltos..., usté xa terá oído traballar ba, bai: ta ta ta, cada bez, baixa unha imagen, un cuadro, e entonces se ese, s'esa imagen, non bai posta no mismo cuadro, porque rompeulle a pelícola por aquí, bueno pos usté corta iste cuadro i este e pon na xunta, entonces fáltalle un cuadro á película, non se lle nota porque son repetidos ¿no? Pero pode dar un saltino, que se nota. O que se fai é desenbolbes unha pouca cinta e enganchas abaixo, na bobina de abaixo, métese, engánchase ca outra e dáselle unha bolda e ¡ala! xa anda andando outra bez, pos é rápido; aora non rompen tanto porque aora son de plástico, a maior parte das películas, i o celuloide era máis inflamable e además rompía máis porque nos... non engranes dos rodillos ó tirar por ela, si iba floxa, baila, si bai moi apretada, pos claro, padecen os engranes da película ¿non?, porque os... os rodillos tiran, entonces ba... bai facendo unhas grietiñas, grietiñs asta que claro, chega a estropearse, e... e tiña o inconveniente que cuando usté pasaba una película e... e a marcaba, tiña que paga-los... desperfectos, ia a rebisión e cargaban un metro, asegún, o daño que lebase, ou unha raidadura na imagen, a primeira que pasei de colores fora Blancaniebes, que fora... era francesa, que fora toda dibuxada a mao, ¿Non sei si usté estará enterado deso, non? que traballaron moitos especialistas naquela película, gustara moito, aquela película gustara moito, pero tamén me costara moito, non me acordo ahora, non m'acordo desa... fora unha case das primeiras de color que pasara, e a xente cuando biña alguna así de española, como barias que pasei da... da artista esa, andaluza, Carmen Sevilla, pois gustaban moito ¿sabe? por el canto, por esas cousas, pero sin embargo, tiñan máis fondo as extranxeiras, encontrábanlle máis fondo, aora que eran más alegres as españols, porque en... naquela época eran casi todas de canto, de tenores, de... de artistas destas, de, ... xa digo... pois... gustaba, á xente gustáballe, o que era é que... qu'era una época que abía poucos cuatos e a xente retraíase ¿non? Iban a Lugo pero...

[¿Cando empezou o cine sonoro oubo que cambiar a maquinaria da...?] No, eu non ti... tuben máis que facer, fíxeno todo eu ¿e?, que p'ra min non traballou ningún mecánico neso ni... ningún técnico, oubo que compar un amplificador primeramente, amplificador que se non, non faltaba, e... e o amplificador traía o prebio p'ra película e máis traís o... o picup p'ra música ¿no? con disco, tal, eso e, entonces eu acopleille, fixen o chasis eu incluso ¿no?, un trípode de catros patas, cunha... cun centro p'ra poñer o amplificador, lebaba dúas trabesas así, plegábase ¿non? era... articulao, e entonces metíalle o amplificardor por baixo, baixaban os cables da... os do altaboz ó amplificador, o da célula da película e despós tiña os mandos namais, a cabeza de sonido compreina tamén, inda m'acordo da casa e da calle, compreina, era alemana, na calle de... de Lope de Vega en Madrí, no número corenta e sete, Baxman, era alemán o señor [¿De que anos estamos falando?]. Estamos falando do... do corenta e tantos, porque o sonoro ben sabe que beu tarde, e aiquí eu collino tamén tarde, que non o collín no momento que saliu.

[¿Como arreglaba as aberías da...?]. Iba a Monforte que en Monforte abía dúas... dous fulanos alí que traballaban neso, tiñan deso de radios e tiñan amplificadores, traballaban eles neso e entonces conocían todo eso. E teño ido á Coruña tamén, e mas lebei o aparato completo á Coruña, non si que abería tubera e fora a Monforte e non ma, ... non ma puderan arreglare, entonces fun a... a Monfo... á Coruña e recomendáronme a... ó cine Cuatro Caminos e abía alí un operador que era técnico neso e el... el... mo reparou [¿Cando deixou o cine?] Xa fai anos... Xa, eí polo cincuenta e tres ou cincuenta e catro, creo que foi,

4.-Teñoo gardado aí

Teñoo guardadoo aí e eillo enseñar tamén.

Andubo cuatro anos na guerra de África, por todos os campamentos, por toda..., en primeira línea, montado sempre encima da, do, que eu serbín en ametralladoras e sempre lebaba, fixéralle eu unha caixa de madeira alí, porque na, na, nos estoxos deles eran, son de cartón, estropeábase ¿non?, e teñoo aquí aínda e era o que tocaba eu, boullo enseñar, tamén. Iste comprá..., iste comprárao de rapaz xa. E lebeino p'ra alí, iste lebárao p'ra alí e tróuxeno elí, xa tiña moito tempo, te...tempo que estuben, bouno poñer aí que é vello xa; ten chabes e ten todo pra cerralo.

Mire. E este é un pouquiño máis pequeno xa qu'esoutro. [Ese ten unhas poucas cerdas rotas]. Si, ten algunha solta, si. De, de non, de, de non usalo baise..., aínda está medio afinao. [Está bastante ben]. Pois faille ben tempo que non..., que non se afinou.

[¿E aínda o colle de vez en cando?]. No, no, nada, non podo con el aora por ejemplo, por ejemplo po co... cóllo e xa nono sujeto non e ademais os dedos non, xa todo... Non ai, xa non ai, non podo, xa non teño conta del... Afinar afino e tal e cual, pero ós cinco minutos teño que pousalo. Ai aí cuatro anos, teño reuma e tenme perdido.

Don Salvador tocando o seu vello violín

 

[Séntese]. Eu sei o que pasei [séntese, séntese]. Traballei asta ós setenta anos, non, púidenme jubilar ós sesenta e cinco pero... como esta útil e gustábame traballar, esperei ós setenta e despois dos setenta pois, dediqueime a facer por aquí traballos. Dos nobenta e... tantos pa riba, ti... ti... tiña nobenta e tres, nobenta e cuatro anos, fixen binte, binte instrumentos: bandurrias, guitarras biolines e... biolonchelo eee.. e gracias a eso pois, pásoo ben ¿non?, porque unha vez dame por distraerme un pouco elí no piano ou... e tal, ou enseñarlle a un pequeno por aí e tal e... en fin, mais eu música sei pouca.

[Os instrumentos estos de corda ben se afinan porque soamente hai que apretar un pouquiño e ter un pouco de oído, pero un piano non se afina tan fácil ¿vai por quintas ou como vai?] Por octabas [por otabas] Bai por otabas. Eu tuben un "Maristane", que comprara en Barcelona un, na calle Carmen número ocho, aínda m'acordo de... dela, e... e despois comprei iste... por antigo ¿non? i aquil bendino, lebárono pra Valladolid, e boulle decir iste compreillo a unhos señores c'o tiñan desafinado e estaba... desfeito de todo, podo dicir desfeito, e con decirlle que lle quitei un clabijero, quiteille todas as cordas, deixeino en eee... sin nada, ¿e?, p'ra poñeloo... está moi desafinado pero, bua, e p'raa... p'ra afinalo, collín un diapason e púxeno en la, la natural no, no la morellante, la natural e entonces fixen unha escala, de la a la, unha octaba, e despois baise afinando [a partir pouquiño a pouco] a octabas, octabas, octabas, octabas e.

Séntese e toque algo logo, se quere.

Ten as mesmas teclas [algo, algo]. E a esa ten una cuerda só... floxa, unha sola e nótase, e aí tamén está desafinado esa e. E... e podémola ber facilmente, hombre, deixe, deixe, sacamos esto e xa se be..., de bez. Todo o desmontei, eí non quedou nen clabeeixeiro nin quedou... nada, todo o saque pra fora. A maquinaria esa conserbábaa enteira ¿non? [¿traían a surdina?] este non traísn surdina, púxenlla eu tamén e púxenlle mortiguadores, púxenlle, poque, poque púxenlle moitas cousas. Poque o tiñan abandonado non, tíñano abandonado de todo. Túbeno desarmao co... que sei eu o tempo, íbao facendo a... ratos, os macillos non fixen más que reetocalos. Non estaban moi gastados, están más aora xa. Estes retócasen con... cunha escofina fina e báiselle e fasen poñendo redondos ¿non? e báiselle dando por aquí, e por abaixo, e pois bai quedando fino o... [si].

[Séntese] Eu non estudiei música, a que sei aprendina eu. Eu teño método de..., de biolín, teño métodos de piano, teño métodos do, do bobo biolonchelo, teño o método do contrabajo, teño da... da guitarra, de bandu... e funa papando eu ¿no?, e a, i o solfeo pois funo, aprendendo tamén eu casi solo. De quitado un pouco que me aprenderon no serbicio militar, elí un... un balenciano que qu'era amigo meu, tocaba na banda de música, deume algunha leción, na, máis nada, de se... de seis anos, no xa tería sete anos, de sete anos xa tocaba a bandurria, e...e nadie m'enseñou e ¿sabe como fijo, pasou?, meu papá tocaba a... a bandurria, que tuberan aquí unha rondalla, ieu cuando el non estaba collíalla e ó pou...co empecei así, mais tampouco nadie m'enseñou, asta estuben no... no aiuntamiento de profesor dun, dunha orquesta que se formara no ano... no ano cuando vueu a República, no ano trinta e cuatro ¿non fora?. Fora no ano trinta e cuatro. Pois beu alí un alcalde temos que facer tal... digo, pero eu non, non balgo ombre, que eu non... eu non bueno, pos tes que baler e tes que axudarnos, pa ter unha rondalla p'r'on día que beña así, por eí que tal, ter un..., efectibamente, mandoume que pedise os instrumentos. Pedín os instrumentos a Barcelona... un biolonchelo, un contrabaixo, dous flautís, dous biolís e namais, os outros instrumentos de guitarras, bandurria desto xa tocaban eiquí os rapaces, pero... foi no trinta e cuatro ie últimos do trinta e cuatro, pos beu a guerra cuando empezaban xa, a... a empezou a falange por alí e tal e cual, un cachapelo p'ra'qui e outro p'ra'la e non quedou nada. Os que tocaban, unos foron á... á milicia por adelantados, outros por retrasados, como... balía todo entonces no... non quedou nada da daquelo e... e morreu... non quedaron os intrumentos elí, todos se romperon os... as falanges cuando entraron na, no, no aiuntamento e así quedou a cousa.

5.-Tiña o oficio de carpinteiro.

Tiña o oficio de, de, de, carpinteiro ¿no?, que trouxen moita xente comigo i enseñei a moitos, naquiles tempos, asta ooo ano trinteseis que foi cuando se me, me... a eu tiña aserradero, tiña taller mecánico e carpintería, fixen barias obras, barias casas, esa misma que está eí, de frente, esa fíxena eu, du, dúas qu'ai eiquí atrás, en Quiroga fixen a, a, a aquela da farmacia e fixera unhas binte e tantas, en pouco tempo, pouco tempo porque eu establecinme elí en Quiroga no binte e seis; e no trinta e seis xa oubo que deixala, mira naquel tempo, tiña o bar, tiña o, o, o cine, tiña o baile, tiña escenario que biñan artistas, case todas e tamén as abía artistas, contrataba compañías tamén eu, ben todas esas cousas, i estaba matriculado en compra en benta de, pero fun alcalde por, por, por pagar a... a matrícula grande, compra e benta de aaaa madeiras de... montaba a delgada por ejemplo de pino p'ra, pa Ponferrada p'ras minas de, de ¿como se chama? de Villablino, outra exportábaa p'ra Orense pra, pra un tal Seoane, castaño, e así, colunas e cousas desas e p'ra Monforte pro Salgao tamén tiña aserradero.

Eu tería trinta e tantos fulanos comigo traballando, traía cuatro na madeira, dous cortando e dous limpiándoa e arrastrándoa ós sitios de onde se podía cargar. Tiña despois tres canteiros, ou empasteros lle, como lle queira dicir non, que facían as paredes, tiña dous albañiles, dispois tiña... carpinteiros, tres, seis, doce, quince carpinteiros, dispós os obreiros, os qu'axudaban a serrar, os que... axudaban a cargar, os que iban pola madeira, e tiña trinta e dúas personas. Cinco nunha obra, cuatro na outra, tres na outra ¿non?, que non era que estuberan todos xuntos... os carpinteiros i os, ó mellor os canteiros andaban facendo unha obra e, e no taller estábaselle facendo as marcaciós p'ra poñelas ou, noutra obra estaban pisando ou facendo o techo, e na outra, oubo a beces que traís a, a cuatro ia cinco casas xuntas. [Ca]

No bar, atendíamo a señora ¿no?, ti... tiña dous camareros e ela s'ocupaba de todo en a... despós toda noite si que quedaba eu alí, no locar, pero durante o día nada, tiña... tiñamos sirbientas na... no bar tamén pa, pa casa pa, pa ospedaje pa todo eso, e traballeille moito. [Con leite ¿non si?. -¿E cando marchas?...]

Don Salvador falando con Rafael González

Poñan atención ireilles contado

a bida pribada de Manuel do Campo.

¡Ai si, de Manuel do Campo!

¡Ai si, de Manuel do Campo!

Manuel do Campo cando era pequeno

ao vir ver a moza deixouna cun neno.

¡Ai si, deixouna cun neno!.

¡Ai si, deixouna cun neno!.

E cando era mozo foi brañar a Mieres

e chegou á casa con sete mulleres.

¡Ai si, con sete mulleres!

¡Ai si, con sete mulleres!

Manuel decía ieu ¿que bou facer?

as sete mulleres noas poido atendere.

¡Ai si, noas poido antendere!

¡Ai si, noas poido antendere!

E morreulle ei unha, Manuel non ten pena,

porque inda lle queda a media ducena.

¡Ai si, a media ducena!

¡Ai si, a medida ducena!

Tiñache unha burra tan guapa i tan linda

qui a considera comu da familia.

¡Ai si, comu da familia!

¡Ai si, comu da familia!

Manuel dicía bou a xunto ó cura

que se m'autoriza casume ca burra.

¡Ai si, casome ca burra!

¡Ai si, casome ca burra!

E díxolle o cura, bon ollos te bexa,

que eu non ch'autorizo a burra na iglesia.

¡Ai si, a burra na iglesia!

¡Ai si, a burra na iglesia!

E dixo Manuel: non ll'é mala sorte,

si non é na iglesia casenos na corte.

¡Ai si, casenos na corte!

¡Ai si, casenos na corte!

Prepara o pesebre para a ceremonia

e ti bai bestido cunh'albarda noba.

¡Ai si, cunha albarda noba!

¡Ai si, cunha albarda noba!

E díxolle o cura, pa cousa ir ben,

pregúntalle á burra se quere ir tamenhe.

¡Ai si, se quere tamenhe!

¡Ai si, se quere tamenhe!

"Cantos, coplas e romances de cego". Recopilados por Mini e Mero

6.-O primeiro coche.

Primeiro coche que tuben foi un peuxó, francés, de des deaqueles de cuña qu'era de, de tre, de dúas plazas namais, non sei se s'acor... s'acorda... usté, usté ou non, non tiñas mas dous asientos dediante e detrás lebaba coma una maleta ¿e? Era un pequeñacote, ese foi o primeiro que tuben, e cuando m'ardeu assss, a fábrica de cerrarlla e taller e tal que, tiñ'o dentro, íbao sacar o... ó día siguinte e guardábao elí, pero non, non andaba con il, porque estorbaba p'a, telo alíoutras cousas e... apareceu fogueando, prendeu fuego ás cuatro da mañá iá, iá, iá, iá, iás sete da mañá xa non había nada, porque o local era todo de madeira ¿noé? Era un barracón grande claro.

O museo de Quiroga restaura un dos primeiros coches da comarca. La Voz de Galicia, 28 de abril de 2013

Pois o segundo foi un fía, italiano ¿non?, de sete plazas. Despois, no, antes do fía tuben, un, un boí, des...capotable, daqueles que abían, era americano, un boí e pois foi cando tubennn, cambieillo á casa que o comprara en Coruña e, e díxenlle se mo cambiaba e combioumo, paguei o que... iles dixeron e namais e trouxen o, o italiano, me, me combiñese mellor cerrado, e foi por eso, e túbeno cuarenta anos ¿e? Non baia ser, que túbeno dous días, túbeno cuarenta anos, o coche aquel. E, e nese medio, no anooo, foi no ano trinta e... cinco, si, no trinta e cinco foi cuando comprei o autobús, é dicir, comprei un chasis, e pos carroceino eu, carroceino p'ra, p'ra xente claro, de... autobús. Tiñan dous... dous defetos moi grabes, qu'era que padecía moito de freno, qu'eran frenos mecánicos, si usté o traía a punto p'ra que lle frenase ben de... bacío, cuando iba cargado, iba aga... agarrotado porque como, ó... o ballestaje, ben sabe como é, adiante bai fijo, pero atrás leba a..., a céntrica esa ¿no? ó cargar corre, e entonces frena, frenaba o coche, e iba usté cargado co coche, e lebábao medio frenado. Se o floxaba, cuando iba bacío, casi non lle frenaba; p'ra que non fose agarrotado cuando iba cargado case non frenaba porque non daba lugar a..., ás céntrica.

Amañando o autobús (1935)

Facía no mes, no mes... sin contar as festas de seiras (feiras) catroce namais. Facía as de Quiroga, facía as de Monforte, facía as da Puebla, facía as de... Robián eeee, facía as de San Clodio, as do, do Pueblo de Brollón, na, na estación e n'abaixo, bueno il facía catorce días namais de, de... despos as festas e... e biaxes que os facía á estación con xente tamén ¿no? E tiña, con ise xa tiña un, un chofer, claro. E dispois, da... guerra mo tuberon... requisado, beu medio desfeito, bolbino reparar, e entonces púxeno nunha línea, en Monforte desde o Campo de San Antonio a Cast..., a Castro de Rei de Lemos. Alí quedou co chófer io cobrador, claro, e estaban alí. I alí o bendín, naquel... i alí quedou.

Eiquí a, a, a más cerca, era de aquí a San Clodio ¿no? que se facía feira tamén en San Clodio, pos aí pa, cobrábase por plaza dúas pesetas. P'ra Puebla, cobrábanse tres pesetas; p'ra Monforte, cinco; a... a Rubián, seis i así sucesibamente.

7.-E deume por facer un carro

E deume por facer un carro deses dos, dos, das caballerías, despós facía de outros, dos outros que era p'ra, p'ra, p'a ganado a mallor dos bois, esa prancha de bois ¿no? que eses son doutra forma xa distinta, ten unhas rodas macizas que leban namas unhas bentanas de, así de cada lao, vai a roda redonda e leban unha bentaniña por aquí iaoutra por equí, pro van cinchadas ¿non? porque ai que meter... o eixe era de, de madeira que é dun grueso de binte centímetros, aproximadamente, io espijo é duhes des centímetros ¿sabe?, i esas rodas pos... no centro leban uns dez centímetros de, de madeira, mentras que na, nas, na, nas de antes... leba cuatro, s'entende, que bai de mallor a menor, baise ban, i eso... faise, pero ai que ter moita precaución en, eso, eso é algo difícil ¿no? de sacalas ben, pero ca prática faise todo. E despois aa, o, o bastidor do carro pos é un árbol, cortas un, é, un arbol de, aora aquí case secaron todos, os negrillos, chámenlles negrillo ó árbol ese, quedoume moi ben. Colles un... árbol que leba... cinco metros de largo e serra usté polo centro ¿e? Sérrase polo centro e déixalle un trozo así de... ochenta centímetros sin abrir, i entonces ábreo i aiquí na, na punta ponlle un calce eiquí que, quede preso, e eso despos serrao. Entonces ábreo a datrás, entonces no centro, ó estar aberto, ponlle usté un puntal... que teña nobenta centímetros. Despois si, si ten, chámanlle sargentos, sargentos qu'ai..., que son unhas cousas d'apretar, pero son... de metro e pico eeee, de largos, e ten que ser fuertes porque fan, ponlle usté, pousa nas dúsa partes datr´s e bai apretando, bai apretando, bai apretando, esí, asta que queda de, de un metro escaso, de nobenta e cinco, entonce déixao eí i aiquí queda ancho no medio. I arriba pois é, e despos bai a parexa de lao, o, io carro bai detrás ie no, no ancho este é donde bai o eixe das rodas.

[E as distints partes do carro ¿non ban todas da misma madeira?]. Sí, bueno, no, mira, as rodas podes facer... de moreira, eses árboles que dan mora, non sei se son, usté a conocen, bueno, podes facer de fresno, podes facer de castaño, pero castaño brabo, i é do que, do que generalmente se facían ¿no? tamén se poden facer de roble, o roble tamén é bon, p'ra eso. Madeiras duras, todas, menos nogal ou así couss desas, o noguel non é p'ra, p'ra esas cousa bon, o nogal p'ra muebles e cousas así desas, pero, p'ra, p'ra. Dispois eso do que lle digo, do bastidor de, de negrillo. As cadeiras que lle chaman, que son as tabesas que leban onde poñen pa ir asentado o piso, pois esas tamén teñen que ser de, de madeira boa de, de, de castaño non bale, ten que ser de, tamén negrillo, fresno, madeira da boa de, duras, roble tamén bale. E despois por arriba pódelle poñer usté o piso de castaño, de, de aliso, de chopo, do que, eso xa, eso é igual porque, si se pudre unha, ponse outra, non, non ten maior importancia ¿non?

A punta do carro leva dúas, dúas furas así de, como, como esto, aproximadamente, i aiquí leba unha peza que tamén qu'é de madei, madeira dura ¿no? que pasa por dediante do, do llugo e por, e por detrás da, do, da correa, así que bai non pode nin ir p'ra tras o carro, nin p'ra diante, i aquelo é, é o que fai o tiro. Despós leba un, unha peza así, coa, atrabesada no, detrás deso,p'ra, p'ra cuando ai que agarralo polas maos para lebalo... e máis dun lado e p'ra outro.

[Alí chámanlle chabellas] Eiquí tamén chabellas, ié, ié, ió, iá parte dadiante cabezallos iatrás traseira e namais, eso.

A troitoira, generalmente ten que ser d'aliso, amieiro que lle dicen, eso, porque, non é porque sea fuerte sinón que como leba bastante base, sujeta ben o eixe, é que non arde, non quece coma outras madeiras ¿no? Porqu'o eixe ten que ser ou de... fresno, ou de negrillo, ou de, bamos, madeiras boas, e entonces eí ai o roce, porque non é solo, no andar llano, que cuando ban por, polas ladeiras, pos leban unhas cuñas, llaman eso que dice das treitoiras ou outro chisme que, qu'apreta e chámanlle apeladoiro, aprétano p'rá riba e entonces esa, esas dúsa pezas apretan o eixe e fai de freno, p'ras baixadas ¿no? e entonces quece, i ai que te... e unha madeira desas malas arde, pega lume, quéntase e, e can, canta e ban un ruído del demonio, ba buuuuuuuu, je, je, je, je. Si, pois deses teño feito tamén barios.

Bamos co carro do esterco,

-di, tú, Manuel-

pola corredoira arriba;

e no medio do esterco,

-di, tú, manuel-

baiche a filla da Palmira.

Torna o gando José,

erque o lombo do chan,

colle os bois pola corda

non seas lacazán.

Onde vai o meu Lorenzo,

-di, tú, Manuel-

ónde bai o condenado

ai tres días nono bexo,

-di, tú, Manuel-

está dormino no carro.

Torna o gando José,

ergue o lombo do chan,

colle os bois pola corda

non seas lacazán.

Vamos co carro de esterco. Amancio Prada

8.-Foi un caso moi comentado

Pois é... foi un caso, que foi moi, co... comentado elí a primeiros de siglo ¿non?; aora nada. Xa non a... aberá pouca xente que, que... que, que sepa eso de... quitado algún bello e así ¿no? porque, desde fai anos non se comentou, non sabía, e a xente que sabía case toda desapareceu, e ala... Pois eso do da Ermida, elí donde está a iglesia, era un... un trozo de monte,que ta nun montículo así, e entonces elí estaba polo lado ¿no?; esa iglesia e aiquí a de Pacios son as máis bellas que ai no distrito, son as máis bellas. E entonces, abía monte dese,malezas, matorrales de... de tal, e debaixo dun matorral deses,  pois, encontraron a birjen esa qu'é como onha muñeca, a de aber unha muñeca que é tan grande coma ela, ou máis. E claro, como eiquí non abía iglesia, trataron de leala p'ra... p'ra iglesia do Ospital; a do Ospital era más bella aínda cá... cá da Ermida; e claro, co... collían con ela, i ó chegar á dibisión do, de... do pueblo aquil estoutro que ai un... un río, que é o río Quiroga, o que os separa, desaparecíalle, e bo, si lle aprecía lebábana desaparecíalle das maus, e... bolbía bir al mismo sitio p'ra estar no mismo sitio, donde a collían na, da primeira bez. I así fixeron a operación tres beces; á terceira bez biron que non conseguían nada, foi cuando intentaron de facer a iglesia, i é unha birjen pequiniña, te unha cariña ¿...? Abulta a roupa que ten, pero non é nada, i ese é o cuento da, da... ahora o saben ustedes esí, ie... eu doutra maneira non sei. eu seino porque mo dixeron así, os antepasados meus, qu'aora, non ai queno diga.

[¿A santa esa ten moita deboción aquí na Ermida, non? ¿Non ai, non ai moita, moita...?] Si, non sabe usté a cantidá de, de xente que eí biña, e a cantidá de, de, de fruta que se poñía alí, abía unha, alí unh, un trozo, elía pabias, alí ubas, alí figos, alí... eu que sei, de toda esa clase de cousas. Por outra parte, pois, abía... aquelo da... subasta. Todo o que pedían durante a temporada p'ra... p'rá festa, pois bendíano o día da festa, alí na festa, a... a subasta pública, e en medio deso abía, ieu que sei, a cantidá de mortaxes, de telas, de xente que iba ofrecida ¿e?, e deixáballe elía a roupa, e susbastábana. Carros de... de... de centeno, de castañas, de... de trigo, de maíz, de carne de cerdo, de... elía abía de todo. I eso todo subastábano na festa, alí a, a... á tarde baixa. I ás mortaxes, que chamábanlle mortaxes ¿no? [E cando salía a procesión, tamén aí é onde entraba o Meco, e máis ¿cómo se chaman os...?] ¿as pamporrias? que lle poñen, que son jigantes. Bueno, pos eso, eso aínda sigue salindo aora, igual, e i eso chamaban moita a atención pr'ós nenos ¿non?, e bai un... un meco cun... cun pau i on... unhes toxos na punta do pau, e tal, e... e os así que os maiores péganlle por detrás e tal, e xogan con il, andan a correr e..., e esas cousas. O Elejo, non sei se te acordas tu do Alejo. Aquela era o peor, o peor enemigo do Meco. ¡Pegáballe cada trompazo! [¿...? botáballe os cartos e ¡bumba! detrás del!] ¡Ja, ja! Pegáballe cada trompazo, nono podía coller, corría máis qu'el. ¡Ja!

9.-O conto do criado

[¿Cómo?, o conto e... da Ermida, na Ermida abía un...] Aaa! [¿cal é o conto ese de...?] do criado que estaba  nos... ca, cos Velasquillos [cos Velasquillos] Si, je!, je! Pois foi da... do siguiente: resulta que, antes facíanse moitas cousas desas, esí diabluras,eibos contar algunhas desas. E, resulta que estaba de criado nunha casa, e eran dises así... non moi listo tampouco, pero ó mismo tempo non era tonto, e... uns de... eran de San Julián e da Ermida, tu non os conocerías. O Colorado conocíchelo... era o Colorado e o... o Plácido da Ermida, o... ¿como se chamaba o outro? O For... o Forneiro, como lle, lle... non m'acuerdo como lle chamaban. Bue.. bue, non me acuerdo, bue, i eran cuatro ou cinco dese, cuatro ou cinco, e... e iban tiñan as noibas por elí por San Vitoiro e a Ermida, por alí, e biñan pdra aí, e... ee xuntábanse ás noites aí os rapaces, e falaban aí, eran mozos, non eran na... nenos. Falaban así as cousas do Ciprianillo que, que o demo que traís cuartos, que si biña, pero que abía que... ir esí ó... ó campo, fe, fe, fa... e...e lebar o Ciprianillo e ler nil e, entonces que, que biña o Ciprianillo e que..., biña o demo que traís unhas cadeas á rastro, que traís os cuartos. E... e tanto conbenceron ó rapaz e creu naquelo, e claro foron e... abía un... un, a última casa que ai na... Ermida, ió..., iá caída da, da casa e ai campo de, de árboles castaños e de todo eso ¿non? e pos ó fondo pasa un regueiro, que... que se une co río Quiroga. Bueno, lebaron e foron a... alí entre os castaños; os outros estaban xa preparados co... pra facer os ruídos, i as... e facer o, o... bestidos de fantasmas. Empezaron a ler e tal, e cual; empezaron xa os ruídos e tal, e o rapaz empezou a asustarse, a asustarse, a asustarse, e cuando so... saliron os outros, tirouse por alí abaixo, pasou o río, e pintou o demo. Empezou, beu dar eiquí a Quiroga; bromas, ¡bo!, pesadas ¿no? Non oubo mas qu'eso, nese... nese conto.

Eiquí neste pueblo pasou outra tamén; abía eiquí un criado, é un ome que estaba de criado eiquí nunha casa de eiquí de enfrente, que era dos Fernández, e era tamén así, un ome tamén, creído así, non era mal ome, e todo o máis, pero cría a todas as cousas tamén, eiquí abía unha mocedá tamén, entonces cuando eu era rapaz, que esto era cuando eu era... crío, todo, que non... eu acórdome d'eso pero non... non fun eu o qu'andubese nesas... que era crío eu, e empezáronlle a decir que as noites que cubía moito, que biñan os biosbardos por aí polo, pola, polo arroio ese eí abaixo, que se collían a sacos e... i el creeuno e dic' ¿e logo por que non bamos unha noite que choba ben e... tal? Dice: pois bámolo facer ai que prepararse, e..., porque... os que bamos... sólo ten que quedar un, co saco aberto elí na... na... collendo. Ai un, unha cascada que cae a auga así como... do alto desta casa, algo... un pouco máis, eiquí é no cimo do pueblo, e un, un ponche o saco elí, i os outros bamos... lebamos unhes paus, e bamos polo rego arriba, dicindo, p'ra que baixen ¿e?, tu tes que dicir: ¡Alpabarda, por ti aguarda! e nós decimos ¿Biobardo, baite ó fardo! I os outros iban debecindo, subiron, que ai unha pena p'a subir, subíronse pr'a riba, e foron seguindo a ruta, deron a bolta, e biñéronse p'ra cama i o outro quedou alí toda a noite, ¡Alpabarda, por ti aguarda! ¡Alpabarda, por ti aguarda!... ¿?.. que... no abía nada, claro, je, je! iós outros despois xa nonoía, porque os outros biñéronse p'rá casa e deixárono elí, je, je, je! co saco bacío, je, je, ja!

Esí desas que ca..., desas cousas abía moitas, si, abía outro tamén eiquí, que tamén... dicíanlle que abía unha mina aí de..., arriba ai un que andaba sempre con il, era así el..., el non era moi listo tampouco, pero sin embargo, eu... aquil conocino ben e anduben con il tamén, non é que andubese con il si non que me xuntaba así a beces, de casualidá, e foi il un día e tirouno, o que iba engañar ó outro, tirou por elí algo de sal, por elí, i el era creído, e claro tamén foron, ibamos ir mirar a ber, que qu'elí ten que aber..., tal e cual... ie claro, o outro xa sabía o que abía, e cuando bai o outro a dicir: ¡Aí'ta, mira, aiche sal, mira, ai sal, pois aí ai unha mina de sal! creído qu'era, qu'era unha mina de sal, e di: ¡Bueno, pos tu esperas eiquí, que bou buscar eu ferramentas p'ra, p'ra... quedou alí asta á noite, pero o outro non apareceu! je, je! deses contos ai moitos, pero eu non... si... o qu'abía antes tamén, iso si que lle... que sempre me... m'acordo e acordareime sempre, abía unha mocedá, cuando eu tiña sete anos, que cantaban os reies, xuntábanse a binte, ia bintetantos mozos, cantaban moi ben, e ie acórdome pora... poro... a cousa seguinte, non polo que cantasen nin porque... cantaban de porta en porta, e despós, tiñan unha festa á conta do que lle daban, nas casas; unes gaiteiros, gaiteiros que... foron únicos, eu non conocín outros nin bolbín a oir falar deles, e lebaban o nombre de Ventoselas, era un cuarteto, ¿non?, dises cuartetos que abía con, con requinto desos, un tambor io... ¿?... ió, ió gaiteiro... tiña por tres meu e por cuatro seguramente, xa tiña que andar nunha caballería, e tiña polo menos setenta e tantos anos, cuando biña tocando aínda por eiquí, e acórdome que tocaba nos reies, pero ¡un gaiteiro!... foi a buenos Aires, a Cuba, foi ós certámenes eiquí en España, il era un gran gaiteiro, eu non conocín outro, ¿e sabes donde estaba o truco? na gaita... conocín gaita tamén de fuelle, tamén a conocín, ¡e!, abía un gaiterio eiquí cerca, d'eiquí... qu'... qu'aí... dous quilometros, p'a donde bibía. E en bes de soprar, tiña un fuelle e dáballe así, je, je! Aquil no, que el tiña de pun, de eso... punteiro, ou como lle chaman... e... e o truco que tiña il na gaita, era que os que collían, non lle cerraban os buratos, de grandes qu'eran. ¡No... nonos podían cerrar! Il tiña unhes dedos grandes, i alargáraos tres beces, os... os buratos que ten, alargounos tres beces, e iel, sacáballe todas as... as notas á gaita, ¿e sabes en que forma o facía? era unha cousa, parece que... pos é berdá, porqu'eu toco tamén esa flauta de... i abro medio de burato e saco o sostenido io, io, io bemos. Pois il no acía mas que, collía... poñía os dedos, quería o natural, tiraba por o dedo patrás, ¿quería sotenido? dáballe ó dedo así, p'a abaixo, ¿quería o bemol? dáballe p'a arriba, i aí estaba, tocaba todo, il fací esto, tapaba co dedo así, aora quero, quero sostenido, facíalle esí, ¿quero bemo? facíalle así, ¿quero natural? facíalle esí, e sacaba as tres notas.

10.-Ao fin e ao cabo

Ó fin i ó cabo, mire, temos os anos e, e... mitá das cousas xa non nos acordamos, eu precisamente, inda teño memoria ¿no?, pero... pero a usté, como outros que teñen... cerca dos meus anos, ou menos, xa non dan... i eu... non fun tampouco dises da calle que anduben, a anterándome dunha cousa e da outra, eu tuben moito en que ocuparme.

-[Paréceme que si, paréceme que si.]

Na súa casa de Pacios, á beira da fiestra

Non é conto o que lle digo que é todo real ¿e?, eu todo o que lle digo é o que sei e que é verdá ¡e!, non lle dixen nin unha cousa que... todo o que lle dixen é así. Tamén lle bou dicir outra cousa, que me dixeron, tamén un mismo amigo meu... que... unha fulana que lle tiña así algo de odio autra..., unha vella, ca... tíñana como bruxa e todo eso, e que un día que, ... nunha calle, que lle puxo a... a bista nos ollos e cuando chegou á casa que, que lebaba os ollos todos cheos de bichos. Eu nono crin, claro, pero eu collín o... o que me dixeron, pois é realidá que mo dixeron, ora ¿que fose verdá? O outro eu non o podo asegurar porque non o vin ¿e?. ¿Será berdade unha cousa desas?, que unha persoa teña esa facultá de poder facer eso. ¡Que ba!. Eu non o creo. ¡Cuanto abería malos no mundo! Podería facer, ¡na!, o qu'ai personas millores e más malas, eso si e aino, claro. Todos non somos iguales, pero... eso eu que... non o creo. Pois el aseguroume... i o que me dixo eso tamén me dixo o siguinte, era eu neno, "A de bir unha guerra que se an matar os pais e os fillos". E foi berdá, foi berdá, ... que beu, foi esta que oubo... ultimamente que... a guerra cibil. I era medio tonto, dicía "Ase de acordar a xente, porque eu acordo aquela i eso repítese sempre" e repetiuse e... outra das cousas que oubo así tamén de, de... Antes cuando eu era rapaz, tiñan moita costumbre de disfrazarse os bellos, facer as... as comparsas e todas esas cousas típicas dos carnabales, i acórdome un ano... un dos más bellos que tería setenta e tantos anos, ou tería ochenta, e iban disfrazados de cura, da... a xente con belas, con cousas desas ¿non? E lebábano cuatro omes coma se lebaran unha caixa ó ombro i era on... unha escaleira desas de pasos, portátiles que conocerán ustedes, que teñen unhes listós tal, elí iba o ome tendido. I aora cuando beu o mobimiento repetiuse a realidá, na estación, en San Clodio. Cuando foi da... da República, entrara alí d'alcalde un... un rapaz, mozo, que tería trinta anos ou trinta e tantos.

E cuando beu eso, pois tubo que..., esconderse por onde pudo, e meteuse nun pajar deses de, de... donde guardan a erba pr'o ganao, nunha... nun local deses, meteuse entre a erba e... tiñan noticias del, que estaba alí, se conoce qu'alguén descubriu e déronlle a bolta á herba toda e nunha manada pasóuselle un mébor (membro?), como sabían que estaba, pois ó da-la volta i á segunda apareceu, pois matárono, os biciños, matárono e despois polo pueblo fixeron esa misma operación, encima dunha escaleira, cuatro fulanos e os demais detrás, paseándoo polo pueblo, recordóuse a min eso mismo, moitas beces cousas que parece que non ¿e?... fanse realidá. E non era mala persona que eu conocino e, ..., pero... as fatalidades da bida, o que está preparado para un nono leba outro. Est'... está bisto, si señor.

Durante a preparación da presente conversa soubemos do falecemento do señor Salvador. Despois de moitas dúbidas decidimos non cambiar o plantexamento inicial e manter o carácter da montaxe orixinal. Na nosa tarefa imos de aldea en aldea, de vila en vila, falando con persoas que contan as súas experiencias na vida sen esperar por iso nada a cambio, quizais, ó mellor pode haber un chisco de curiosidade por escoitar ¿por primeira vez? a súa voz gravada. ¿Gostaríalle a don Salvador a gravación que lle fixemos mentres espertaba o seu vello violín? Iso agora nunca o saberemos, tan só nos queda a esperanza de que pasado o tempo, os netos poidan escoitar da sú mesma voz como foi armado cun violín á guerra de África. Como andaron por alí os dous durante catro anos entre as ametralladoras, e como lle cambiou a caixa de cartón por unha de madeira que el mesmo lle fixo, cando caeu na conta de que aquel non era sitio seguro para un violín.

Data e lugar de gravación: 1 de outubro de 1998. Pacios de Mondelo, Quiroga. Contacto co relator: Rafael González. Fotografía: Manuel Graña Vázquez. Asesoría lingüística: Xulia Rodríguez Abella. Transcripción: Xulia Rodríguez Abella.